Speech voor 90-jarige Louis van Gasteren

Op 20 november jl. vierde cineast Louis van Gasteren zijn 90ste verjaardag in EYE en ging zijn nieuwste film Nema aviona za Zagreb in wereldpremière. Hieronder vindt u de tekst van de speech die film- en televisiecriticus Hans Beerekamp hield ter gelegenheid hiervan.

Beste Louis,

Gefeliciteerd met je 90^ste verjaardag. En met je vele vrienden, die hier gekomen zijn om jou eer te bewijzen. Ik denk dat velen van jullie wel eens bij Louis aan de keukentafel hebben gezeten om daar doorgezaagd te worden. Een van de eerste dingen die je dan vaak aan een nieuwkomer vraagt, is uit welk nest hij komt. En dan blijkt vaak even later dat er ook over de vader of de moeder van de gast een dossier in het archief ligt, want Louis documenteert zich als geen ander.
Om met jouw nest te beginnen: je vader was de communistische acteur Louis A. Van Gasteren, van wie je het karakteristieke stemgeluid erfde. Je moeder was zangeres Elise Ménagé Challa, met wie je een ingewikkelde relatie onderhield. Je vertelde me eens dat ze je trompet voor je ogen vertrapte, met de woorden: Jij? Jij bent helemaal niets! Beiden zijn precies vijftig jaar dood en jij hebt sindsdien ruimschoots bewezen dat je mag bestaan.

In het Ketelhuiscahier Docupedia. dat ik vorig jaar schreef, worden tien grondvormen van de Nederlandse documentaire onderscheiden. In zes van die tien hoofdstukken noemde ik je naam, vaker dan welke andere filmmaker ook. Maar feitelijk was je actief in alle tien de genres. Je begon in 1954 met Railplan 68, een door de klassieke Sovjetcinema beïnvloed loflied op de arbeid, over het aanleggen van tramsporen op het Leidseplein, maar ook een vorm van abstracte expressie. Je aanklacht tegen het Amsterdamse politieoptreden in Omdat mijn fiets daar stond (1966) was observerende cinema, maar ook buitengewoon effectieve retoriek. Je veranderde de Stem van God in een dialoog met een computer in Een zaak van niveau, en dat al in 1989. Toen Een zaak van niveau onlangs aan studenten van de Filmacademie vertoond werd, was het de enige klassieke documentaire waar ze bij opveerden. Je verbond talking heads en biografie in het politiek relevante portret van je vriend Sicco Mansholt, Overstag (2009). Je reeks korte films uit de jaren 70 Do you get it? onderzocht de betekenis van beeld en geluid, als in visuele mini-essays. En zelfs de fakedocumentaire beoefende je, in Vliegende schotels zijn geland, een koffiereclame uit 1955. En vind maar eens geraffineerder egodocumenten en gebruik van found footage dan Hans het leven voor de dood (1983) of de uit het talloze restmateriaal samengestelde serie Allemaal rebellen. En daar zat dan nog niet eens dat fantastische fragment in van Ramses Shaffy die zijn eerste Nederlandse paspoort krijgt en dat je welwillend afstond aan Pieter Fleury. Het is het meest gebruikte citaat uit Ramses en de televisie vertelt er nooit bij dat het door Louis werd gedraaid.

Zoals Ramses door de erkenning van zijn Nederlanderschap eindelijk het idee kreeg dat hij mocht bestaan, zo maak jij nu al 58 jaar films om sporen achter te laten en je onmiskenbare stem te laten horen. Hoe verschillend je films ook mogen zijn, je kunt ze aan een paar eigenschappen altijd herkennen:
De eerste is een obsessie met techniek en ambachtelijkheid, wat niet zo raar is voor een autodidact die cameratechniek, geluid, montage en de rest opstak van pioniers van de eerste filmgeneratie. Jij vindt terecht dat een filmmaker in principe alles zelf moet kunnen, om die titel te verdienen.
Het tweede kenmerk van een Van Gasteren-film is iets dat je bijna dwepen met de waarheid zou kunnen noemen. Ik citeer je vaak, Louis, omdat ik geen andere filmer ken die er prat op gaat in zijn lange documentaire loopbaan nog nooit iemand voor een tweede keer door een deur te hebben laten lopen. Maar ook de feitelijke research moet tot op de komma kloppen. Als je de feiten op orde hebt, dan is de kans immers klein dat je verrast wordt door iemand die je een mes in de rug steekt.
Punt drie, misschien nog wel het belangrijkst, is een onberispelijk gevoel voor film, voor ritme van de montage, voor het juiste shot. In de mate waarin jij die cinematografische kunst beheerst, ermee kunt spelen naar behoefte, ben je echt een van de laatsten der Mohikanen. Mijn favoriete film van jou is waarschijnlijk (lastig, want het zijn er veel) toch De prijs van overleven (2003), een spin-off van Begrijp je nu waarom ik huil? Het zijn de kinderen van de kampoverlevers die vertellen hoe ook het leven van de tweede generatie grotendeels vernield werd door die verdomde oorlog, altijd die verdomde oorlog. Wat ik zo mooi vind is de kale, uitgebeende lapidaire stijl waarin je sprekende hoofden en tussenteksten hun werk laat doen, en als mokerslagen laat neerdalen.

En nu is er dan eindelijk toch een vliegtuig naar Zagreb, die al decennia lang aangekondigde film, de film die je beloofde in het veelbesproken interview dat ik ruim 20 jaar geleden met je maakte, de film waarin je het ons allemaal zou vertellen: de bevrijding en de chaos van de jaren zestig, en het verband met die klote oorlog. Ik ben waanzinnig benieuwd, naar deze missing link, heilige graal of desnoods finale voetnoot bij je verhaal. Maar ik hoop dat er nog vele films zullen volgen. Manoel de Oliveira wordt volgende maand 104 en maakt nog steeds elk jaar een nieuwe film. Dus Louis en Joke, zet hem op en proost!

Hans Beerekamp
20 november 2012